“Wij zijn een netwerk van licht.” Zo schetste een Letse bibliothecaris de rol van de bibliotheek in haar samenleving. Licht is een belangrijk element in de Letse cultuur. Het staat voor kennis, intelligentie en emancipatie.
In de Vlaamse bibliotheekwereld is recent een debat opgestart. De bibliotheken willen ver in de toekomst kijken en hun opdracht kritisch evalueren en bijsturen. Dat is althans de ambitie van de discussietekst die recent werd verspreid, en de komende maanden op de agenda staat van het bibliotheekoverleg.
Om dit Vlaamse debat te voeden breng ik verslag uit van een studiedag in Riga (Letland) over de betekenis en meerwaarde van bibliotheken voor de samenleving. Ik was er te gast namens Intercommunale Leiedal, op uitnodiging van “Trešais tēva dēls”, de projectorganisatie die instaat voor het programma voor bibliotheekvernieuwing in Letland (Latvija). Dit programma wordt gefinancierd door de Letse overheid en de Bill & Melinda Gates Foundation. “Trešais tēva dēls” staat voor “de derde zoon van de vader” en verwijst naar een oude Letse volkslegende waarin een zoon ontwaakt in een glazen berg en zo licht brengt in het hele koninkrijk.
Een korte schets
Voor we naar de mogelijke nieuwe rol en taken van de Letse bibliotheken gaan, even een korte schets van het bibliotheeklandschap in dit land:
· Letland telt twee miljoen inwoners en telt maar liefst 874 openbare bibliotheken.
· De meeste bibliotheekgebruikers wonen op een 20 minuten stappen van hun bib. Het is wel zo dat bijna de helft van de populatie in het stedelijke Riga woont.
· Sedert het programma om de bibliotheek te vernieuwen is opgestart, en de financiering door het Bill & Melinda Gates fonds, hebben alle bibliotheken sedert 2006/2007 een state of the art uitrusting gekregen.
· 1800 bibliothecarissen hebben een training van 140 uur gekregen
Een leuke schets van het Letse bibliotheeklandschap lees je ook op: http://thewikiman.org/blog/?p=1879
Eigen aan de nieuwe Europese staten – en ook het geval in Letland – is dat er een sterke verwevenheid is met de private sector. Een private telecomoperator, Telia, is een officiële partner van de bibliotheken en zorgt in de meeste gevallen voor de connectiviteit. “Telia is één van de vurigste verdedigers van de bibliotheken”, klinkt het.
Van Europa 2020 naar bibliotheken
De agenda van Europa 2020 leunt sterk op economische groei, competentieontwikkeling en de kennissamenleving. Om die reden heeft het ministerie van cultuur, een top down visie ontwikkeld over het integreren van de Europese strategie in het lokale bibliotheekwerk. Daarbij worden een aantal klassieke troeven van de bibliotheek weer bijzonder relevant, zoals informatie, kennisoverdracht, vrije toegang en de focus op kinderen, als een vorm van investeren in de kennissamenleving. Maar vanuit de nationale overheid worden ook nieuwe bibliotheektaken naar voor geschoven: het ondersteunen en stimuleren van ondernemerschap en managementvaardigheden.
Die Europese economische agenda leidt er toe dat men vanuit de Letse bibliotheekwereld ook actief wil inzetten op de Europese programma’s rond “creative industries”, de bibliotheek actief bijdraagt aan de Europeana, en de “digital agenda” nauwgezet wordt geïmplementeerd.
De vraag of cultuur dan louter dient als economische hefboom of als instrument wordt weggewuifd. “Natuurlijk is dat zo, maar onze welvaart gaat ook samen met economische groei, en daar moeten alle partners in dit land aan mee helpen. Bovendien, dit gaat over “en-en”, het gaat over combineren. Bibliotheken blijven een plaats voor kennis en informatie en cultuur. En dat heeft op zich ook waarde.”
Net zoals in Vlaanderen staat men in Letland voor een transitie in het bibliotheekwerk. De klassieke taken worden nog altijd gewaardeerd, maar intussen moeten bibs ook nieuwe functies waar maken. En dat vergt nieuwe competenties. De nationale overheid in Letland heeft de minimumdienstverlening uitgetekend waar een hedendaagse bibliotheek aan moet voldoen.
Een sterk kader, maar de zwakte is dat de lokale bibliotheken voornamelijk draaien op lokaal geld. In Vlaanderen kunnen de gemeenten rekenen op een dotatie van de Vlaamse overheid om een deel van de bibliotheekwerking te financieren.
Bibliotheken en de digitale samenleving
“De bibliotheken vormen een brug tussen het nationale en het lokale belang”, klinkt het in Riga. En dat geldt zeker voor het implementeren van digitale technologie en vaardigheden in het volledige land.
De resultaten binnen deze beleidslijn zijn verbluffend. Tot voor vijf jaar had men al een hoge internetpenetratie, maar stelde men vast dat privé gebruik van internet achterwege bleef. Men koos de bibliotheken uit als openbare internetplek. In een paar jaar tijd steeg het aandeel met internet uitgeruste bibliotheken van 13 naar 100 procent, en de gebruikers zijn gevolgd: het gebruik van internet in de bibliotheek is meer dan verdubbeld.
In die zelfde periode heeft Letland zwaar ingezet op e-dienstverlening en e-government. Zo evolueerde Letland in een paar jaar tijd van de laatste van de EU-klas naar één van de beste tien leerlingen. “Maar in het gebruik van die e-diensten zagen we niet die evolutie”, klinkt het, “ Een gevoel van onveiligheid, een gebrek aan computervaardigheden en het wantrouwen van burgers zorgden dat het gebruik van onze e-diensten niet mee ging met de groei van het aanbod. Maar door het inzetten van bibliotheken zijn we daar nu wel in aan het slagen. Bibliotheken zijn vrije openbare plekken, waar je ook begeleid wordt. En door die mix raken we wel vooruit met het gebruik van e-diensten.”
De nationale overheid is duidelijk over die rol van bibliotheken: “Wij geloven dat bibliotheken een goede partner zijn voor de nationale en de lokale overheid om elektronische dienstverlening te introduceren en begeleiden”
Werken aan competenties bibliothecarissen
De Letse overheid wil dus dat bibliotheken actieve mediatoren zijn, die mee helpen aan kennisopbouw en digitale competenties bij inwoners. Daarmee stelt de overheid wel hoge eisen aan de bibliotheekmedewerker. Die moet in een netwerk kunnen functioneren waar tal van partners een digitaal en kennisaanbod leveren, die moet helder – en liefst wervend en aantrekkelijk – communiceren over wat de bibliotheek kan bieden, en die moet vanzelfsprekend ook zelf die nieuwe vaardigheden bezitten.
Om dat goed te kunnen doen zette het bibliotheeknetwerk in Letland een stevig trainingsprogramma op, met volgende onderdelen:
- een basiscursus ict
- gebruik van tablets en E-readers
- gebruikers motiveren om gebruik te maken van nieuwe media
- een speciale training om te werken met gebruikers met handicap
- sociale media en web portals opzetten voor bibliotheken
- een doelgroepenwerking opzetten
- werken met mensen in armoede
- de organisatie en management van een leercentrum
- e-government dienstverlening begeleiden
- online bankieren begeleiden
“En we moeten nog meer inzetten op vorming”, klinkt het bij de presentatie van dit ambitieuze programma, waarin al 1800 bibliothecarissen elk een training van maar liefst 140 uur hebben gekregen.
En deze inspanning rendeert ook. Volgens de Letse bibliotheekorganisatie kan 1 bibliothecaris jaarlijks 350 tot 400 mensen begeleiden.
Dit is complementair met wat het reguliere onderwijs en het volwassenenonderwijs kan bieden. De gebruikers stippen de voordelen van de bib aan: het aanbod is er gratis, er is een vrije inloop, je krijgt er een individuele in plaats van een collectieve aanpak. “Uiteindelijk doen we niks anders dan wat in de Unesco-verklaring van 1994 al werd gesteld”, klinkt het strijdvaardig, “We geven de mensen middelen en informatie om hen zo toe te laten zelfstandig beslissingen te maken.”
Dat de bibliotheek daarvoor in een netwerk moet samenwerken is evident. “We moeten nog meer samenwerken tussen bibliotheken en scholen en schoolbibliotheken.” En tegelijk nuanceert een bibliothecaris: “We moeten onze rol niet overschatten, het belangrijkste is niet wat we hebben, maar wat we delen.” Toch is iedereen het er over eens: “We moeten de samenleving binnen trekken en zelf de straat op gaan met onze troeven.”
De economische meerwaarde becijferd
Het consultancybureau Ernst & Young becijferde voor de Letse overheid de economische meerwaarde van bibliotheken voor de Letse samenleving. Het bureau nam daarvoor een heel aantal indicatoren onder de loupe, en voerde daarnaast ook een survey.
Ook dichter bij Vlaanderen zijn er dergelijke oefeningen. De Nederlandse econoom Gerard Marlet becijfert in zijn publicaties de waarde van cultuur in steden. Maar het unieke in de Letse case is dat specifiek bibliotheken als sector belicht worden.
De studie geeft aan dat de netto meerwaarde die de Letse bibliotheken aan de samenleving 6,5 miljoen Lati bedraagt (9,3 miljoen euro). Bibliotheken kosten 17 miljoen Lati per jaar en brengen 23,8 miljoen bij. “Voor elke Lats die we als land investeren in de bibliotheek krijgen we 1,37 Lats terug. Dit is vergelijkbaar met onderzoek naar andere cultuurinvesteringen, die hebben geleid tot een meerwaarde van 1,4.”
Meer over de berekeningswijze leest u in het rapport (PDF, Engels)
“De studie identificeert naast deze economische winsten ook een aantal kwalitatief aantoonbare winsten. Specifiek gaat het over de waarde van de bibliotheek als sociale plek, en het feit dat mensen met minder financiële middelen er gratis dienstverlening kunnen krijgen.” Deze indirecte meerwaarde wordt geraamd op 9,8 miljoen Lati.
Bibliotheken als telewerkplek en business start up
In het nationale plan voor Letland staat economische groei centraal. Vandaar dat een aantal doelstellingen naar bibliotheken een sterk economische affiniteit hebben. In een voorgestelde studie werd de mogelijke rol van bibliotheek als lokale telewerkplek belicht.
Net als in andere landen kampt Letland met een mobiliteitsprobleem rond haar grootstad. “Bibliotheken kunnen fungeren als een plek voor telewerk, zo vermijd je files, en kan je meer tijd hebben om werk en gezin te combineren”, klinkt het optimistisch.
In Estonia hebben ze al dergelijke werkplekken in kleine dorpen, maar ook in Normandië, en afgelegen gebieden in Schotland zijn polyvalente publieke plekken sterk in trek.
De onderzoekers pleiten voor een multifunctioneel service center met diensten zoals strijken, kinderopvang, een bibliotheek, bank, postdiensten,… Potentieel is er veel mogelijk. Drie op de vijf ambtenaren staat achter zo een lokaal service center en zou er ook gebruik van willen maken. Uit andere peilingen blijkt dat een helft van de werknemers gebruik zou maken van dit soort centers als dat zou kunnen.
Meest gevraagde diensten zijn het maken van kopies en printen, daarnaast het gebruiken van computers en een werkplek, secundair is het kunnen ontmoeten van andere mensen. Sommigen willen er geholpen worden in het opzetten van een bedrijf, of in het zoeken naar werk.
Toch staan de werkgevers nog niet te springen om hun medewerkers veel op afstand te laten werken. “Maar dat is een kwestie van sensibiliseren”, zegt een verantwoordelijke voor de Letse arbeidsmarkt.
Inspelen op lokale context en integreren van diensten
In de prachtige film “Centre of life” krijgen we zicht op het leven van een bibliotheek midden in een gemeenschap van amper tweehonderd inwoners ergens op het Letse platteland.
De bibliothecaris vormt met haar bibliotheek en haar vraaggerichte dienstverlening het bindend weefsel. Dat gaat over het faciliteren of inrichten van evenementen, belastingbrieven helpen invullen, boeken brengen aan huis tot bewonersinspraak organiseren.
“Dit is waar bibliotheekwerk over gaat, antwoord bieden op lokale noden, inbedden in een lokale context, afstappen van de monofunctionaliteit van een gebouw, in partnerschap werken, werken aan polyvalentie en als hefboom een bibliothecaris die werkt als bemiddelaar en inspirator”, gaf ik als commentaar in mijn eigen inbreng op de conferentie. In die inbreng van Intercommunale Leiedal ging ik dieper in op het bouwen van samenwerkingsverbanden en de noodzaak en meerwaarde van een integrale aanpak van lokale uitdagingen, over de sectoren heen.
Een vrijplaats voor burgerschap
Bibliotheken kunnen in de toekomst nog meer functioneren als plaats voor maatschappelijk debat. Dit debat wordt nu niet of partieel gevoerd, her en der verspreid in groepen, per sector of per interesse. Bibliotheken kunnen bij uitstek openbare plekken zijn waar niet alles gefixeerd is, sociale plekken waar veel kan en mag.
“Als een bibliothecaris zijn bibliotheek bestuurt vanachter zijn bureau weet die niet wat er leeft. En als je niet weet wat er leeft kan je moeilijk dingen doen die inspelen op wat er leeft. En dan ben je dus niet relevant”, was één van de vaststellingen op het einde van de Letse bijeenkomst.
Een bibliothecaris zei het vrij confronterend: “Als bibliothecaris wantrouw ik de indicatoren die bibliothecarissen geven. Maar wat de mensen zeggen over ons, dat vind ik interessant.”
“Het is de taak van lokale bibliothecarissen om vooruit te kijken, en obstakels weg te nemen. Bibliotheken moeten bruggen maken.”
Vergeet de leesbevordering niet
Bibliotheken kunnen dus nieuwe taken opnemen op het vlak van digitalisering van de samenleving en competentieontwikkeling. Bibliotheken kunnen e-government toepassingen beter laten gebruiken. Ze leveren vanuit hun aanbod een meerwaarde aan de economie, en kunnen die economie ondersteunen door ondernemerschap te faciliteren en te stimuleren. Bibliotheken kunnen nog meer bindmiddel en sociale plek zijn in de lokale samenleving. Of een vrijplaats voor burgerschap.
Maar wat dan met lezen? En boeken?
“Lezen en lenen is nog altijd onze “core business”. Verwaarloos dit niet”, klonk het op de bijeenkomst van Letse bibliothecarissen. “Wij zorgen dat mensen nog altijd graag lezen, leren lezen, goesting krijgen om te lezen. En die nieuwe taken zijn welkom, zonder het oude te verwaarlozen. Het gaat over het vinden van een goede balans tussen oude en nieuwe taken. Dit gaat over transitie.”
Met dank aan Trešais tēva dēls (http://3td.lv), Bill and Melinda Gates Foundation (http://www.gatesfoundation.org) en DANS, Digital Agenda for the North Sea (http://www.dans-cluster.eu)
TEXTZ 